Orzeł Biały - Herb Państwa Polskiego

Stulecie odzyskania niepodległości kieruje uwagę w stronę znaków państwa polskiego, wśród których Orzeł Biały odgrywa wiodącą rolę. Jego geneza sięga początków XIII wieku, gdy pojawia się jako herb książąt piastowskich. Z chwilą zjednoczenia ziem polskich po rozbiciu dzielnicowym stał się herbem odrodzonego królestwa polskiego. Na pieczęci króla Przemysła II sporządzonej w 1295 roku Orłowi towarzyszy łaciński napis REDDIDIT IPSE DEUS VICTRICIA SIGNA POLONIS (zwrócił sam Bóg zwycięskie znaki Polaków), podkreślający opatrznościowy aspekt zjednoczenia. W monarchii Kazimierza Wielkiego Orzeł pełnił potrójną rolę. Był herbem króla, królestwa polskiego i stołecznej ziemi krakowskiej. Od początku był też symbolem najwyższych wartości: królewskości, odwagi, majestatu i władzy.

W monarchii Jagiellonów Orzeł występował wraz z Pogonią, herbem Wielkiego Księstwa Litewskiego, wyrażając za pomocą języka heraldyki ustrojowy i terytorialny status monarchii. Od czasów Kazimierza Wielkiego stał się też wiodącym składnikiem zespołu herbów ziemskich, określających zakres terytorialny państwa polskiego. Czasy panowania dynastii Wazów przynoszą połączenie Orła i Pogoni z herbami szwedzkimi, wyrażając ideę kolejnej unii. Za panowania królów elekcyjnych na piersi Orła umieszczano herby kolejnych władców zasiadających na tronie. Zakres występowania herbów był w przeszłości rozległy: na pieczęciach, monetach, medalach, miniaturach, drzeworytach i miedziorytach, w królewskich rezydencjach oraz na nagrobkach i królewskich kaplicach grobowych. Stworzono w ten sposób rozległą ikonosferę heraldyczną wyznaczającą przestrzeń władzy królewskiej i państwowej.

Upadek państwa polskiego i kolejne rozbiory (1772, 1792, 1795) doprowadziły do eliminacji Orła, który był znakiem królestwa wymazanego z mapy Europy. Ale nie dało się go całkowicie usunąć, zbyt mocno był związany z dążeniem Polaków do odzyskania utraconej niepodległości. Każde kolejne powstanie przywracało Orła jako znak państwa, o którego odrodzenie walczono. Dzięki temu był on nieprzerwanie obecny w zbiorowej świadomości Polaków, pomimo braku własnego państwa. W czasie I wojny światowej Orzeł stał się też znakiem wszystkich oddziałów wojskowych, z Legionami Piłsudskiego na czele, walczących o niepodległe państwo.

Wraz z odzyskaniem Niepodległości w 1918 r. przywrócono Orła Białego jako herb Odrodzonego Państwa, spełniając marzenia pokoleń Polaków żyjących w niewoli. Ustawa z 1 sierpnia 1919 r. wprowadziła zespół znaków Rzeczypospolitej Polskiej: Orła Białego, pieczęć, barwy narodowe (flagę) i chorągiew Naczelnika Państwa. Obowiązywały one przez siedem lat. 13 grudnia 1927 r. na mocy Rozporządzenia Prezydenta RP wprowadzono nowy wzór Orła, opracowany przez Zygmunta Kamińskiego, który z pewnymi drobnymi zmianami obowiązuje do dnia dzisiejszego. Ten Orzeł towarzyszy nam od dziewięćdziesięciu lat. Były to burzliwe dzieje. W czasie okupacji zakazany w kraju przez Niemców i Rosjan, funkcjonował jako znak Państwa Podziemnego, a na emigracji jako znak Rządu Polskiego i jego siły zbrojnej. Komuniści, tworząc konkurencyjny ośrodek władzy, zmieniali Orła, pozbawili go korony, ale nie odważyli się go usunąć. W wersji nieukoronowanej był używany przez czterdzieści pięć lat jako herb Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

W 1989 r., na progu odzyskiwanej niepodległości, przywrócono Orłowi koronę, nawiązując tym samym zarówno do tradycji II Rzeczypospolitej, jak i siedemsetletniej tradycji ukoronowanego Orła królestwa polskiego. Wybitny średniowieczny historyk Jan Długosz napisał w 2. połowie XV wieku o Orle Białym, że żaden inny władca, tylko cesarz może poszczycić się takim znakiem. Również dziś możemy powiedzieć, że należy on do najwybitniejszych herbów europejskich.

Zenon Piech, Uniwersytet Jagielloński, Kraków

Prof. dr hab. Zenon Piech – profesor w Instytucie Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, kierownik Zakładu Nauk Pomocniczych Historii. Zajmuje się problematyką heraldyki, sfragistyki, znaków władzy, ikonografią historyczną oraz obrazowymi systemami komunikacji w średniowieczu. Wraz z dr hab. Barbarą Widłak (ASP Kraków) oraz dr hab. Wojciechem Drelicharzem (UJ) jest autorem opracowania współczesnych znaków Nowego Sącza. Jego publikacje to m.in. Ikonografia pieczęci Piastów (Kraków 1993), Monety, pieczęcie i herby w systemie symboli władzy Jagiellonów (Warszawa 2003), Dawne i nowe herby Małopolski (Kraków 2004; wspólnie z W. Drelicharzem).